فتح خرمشهر با وجود حمایتهای بی دریغ قدرتهای بزرگ و کشورهای منطقه از رژیم بعث عراق از سوی رزمندگان ، حامیان صدام را مضطرب ساخت. این فتح و پیروزی برای مردم ایران دلچسب و شیرین بود.
شهدای کازرون، فتح خرمشهر با وجود حمایتهای بیدریغ قدرتهای بزرگ و کشورهای منطقه از رژیم بعث عراق از سوی رزمندگان، حامیان صدام را مضطرب ساخت. این فتح و پیروزی هرچند برای مردم ایران دلچسب و شیرین بود، لکن برای کشورهایی که صدام به نیابت از آنان با ما میجنگید تا شعله انقلاب اسلامی درون مرزهای ایران خاموش شود، هولناک و دلهرهآور بود.
در نتیجه این پیروزی روحیه ملی به طرز بیسابقهای بالا رفته و ممکن بود در عراق نیز اکثریت شیعه را برای تصاحب قدرت وسوسه کند و از همه مهمتر با فتح خرمشهر پیروزی صدام در جنگ منتفی شد و از آن پس ارتش عراق در لاک دفاعی فرو رفته و رژیم بعث عراق جرم و جنایتهای بسیاری مرتکب شد تا بلکه از مهلکه نجات یابد.
سیاست عمده جمهوری اسلامی ایران پس از فتح خرمشهر بازپسگیری باقی مانده سرزمینهای اشغالی و به دست آوردن ضمانتی قابل اتکا برای گرفتن غرامت خرابیهای جنگ ار رژیم عراق بود، البته در ذیل این اهداف اصلی اهداف فرعی دیگری نیز مدنظر بود.
لازمه تأمین اهداف کلی نظام تصمیم مهمی بود که نیاز به تأمل و مشورت داشت از این رو سه روز بعد از فتح خرمشهر فرماندهان عالیرتبه سپاه و ارتش به همراه مسئولان مملکتی در بیت امام(ره) گرد هم آمدند تا ضمن بررسی اوضاع در ارتباط با آینده جنگ تصمیم اساسی و واحدی اتخاذ شود.
امام خمینی(ره) با اصل اعلام پایان جنگ به دلایلی چند مخالف بود و اعتقاد داشت جنگ تا رسیدن به اهداف ملی و تأمین منافع ملی کشور که عمدهترین آنها رفع اشغال از باقی مناطق کشور بود و همچنین گرفتن غرامت جنگی، باید ادامه یابد اما با ورود به خاک عراق هم موافقت نداشت.
در مقابل اغلب فرماندهان نظامی که تیمسار ظهیرنژاد رئیس وقت ستاد ارتش تمایل آنان را نمایندگی میکرد، میگفتند: اگر بنا باشد جنگ ادامه داشته باشد باید به یک مانع طبیعی مانند اروند رود تکیه کنیم که لازمه آن این است که حداقل تا کناره این رود در خاک عراق پیشروی کنیم. برخی از فرماندهان هم استدلال میکردند ادامه جنگ بدون عبور از مرز انگیزه حماسی رزمندگان را تضعیف میکند و آنان در جدی بودن جنگ دچار تردید خواهند شد. از سوی دیگر آرایش دفاعی گرفتن در امتداد مرز به دلیل نبودن موانع طبیعی محدودیتهای زیادی را به ما تحمیل میکند. بنابر این لازم است خط دفاعی در پناه یک مانع طبیعی باشد. آن جلسه بدون اخذ هیچ تصمیمی به پایان رسید و رسیدگی به موضوع برای مطالعه و شور و مشورت بیشتر به جلسه دیگر
احاله داده شد.
موافقت امام با ورود به خاک عراق
بار دیگر شورای عالی دفاع در حضور امام تشکیل جلسه داد . رئیس مجلس وقت و تیمسار ظهیرنژاد اظهار داشتند تا تکهای از خاک عراق را نداشته باشیم نمیتوانیم شرایطمان را به طرف مقابل تحمیل کنیم و توقف ما در مرز مانع از دفاع در برابر تجاوزهای بعدی عراق خواهد بود، فرمانده کل سپاه هم نظر ظهیرنژاد را تأیید کرد.
استدلال فرماندهان این بود که ادامه جنگ با وارد نشدن به خاک عراق سازگار نیست. دشمن در جاهای زیادی در خاک ماست و اگر مطمئن شود که ما به خاک او وارد نمیشویم یا ورود جزئی و بیاثر خواهیم داشت نه امتیازی خواهد داد، نه از نقاط حساس بیرون خواهد رفت. بلکه هر وقت آمادگی پیدا کند در خاک ما پیشروی میکند. با این استدلالها امام قانع شد که جنگ با ورود به خاک عراق ادامه یابد اما به شرط آن که جاهایی که مردم عراق هستند و ممکن است آسیب ببینند وارد نشوند.
صدام نیز قصد داشت در آن شرایط که شکست بزرگی بر وی تحمیل شده بود از ادامه یورشهای ایران جلوگیری کند. همچنین میخواست حداقل دستاورد جنگ را برای خود حفظ کند و آن هم عقبنشینی نکردن از مرزهای بینالمللی بود.
بنابر این جبهههای جنگ را به گونهای آرایش داد تا بتواند به ابتکار جدیدی دست یابد و به منظور ایجاد خطوط مستحکم دفاعی با استفاده از مسلح کردن زمین در سراسر جبههها آرایش جدید پدافندی گرفت. از این زمان ارتش عراق استحکامات و موانعی در خطوط مقدم جبهه ایجاد کرد که تفاوتهای زیادی با وضعیت پیش از فتح خرمشهرداشت.
لازم به یادآوری است که در آن شرایط مناطق مرزی غرب، ارتفاعات مسلط بر شهرهای سومار، سرپلذهاب، گیلانغرب و مهران، ارتفاعات میمک و نفتشهر و بخشی از مرز شلمچه تا اروند رود هنوز در اشغال عراق بود و ادامه حضور قوای عراقی در این مناطق به مفهوم آن بود که دولت عراق در برابر خواستههای ایران تسلیم نشده و میخواهد با گروگان گرفتن آنها معاهده 1975 الجزایر را در مذاکره با ایران تغییر دهد. در صورتی که ایران اصرار داشت صدام باید به معاهدهای که امضا کرده است پایبند باشد و دست از ادعاهای مرزی خود بردارد.
میانجیگری سازمان کنفرانس اسلامی
در همین مقطع تلاشهایی با هدف برقراری صلح با میانجیگری سازمان کنفرانس اسلامی در جریان بود و هیأتی هم برای این کار تشکیل شده بود. نماینده هیأت ابتدا از رئیسجمهوری وقت ایران خواست تا به مکه برود و همزمان از صدام هم چنین دعوتی به عمل آورد تا آنجا دو رئیسجمهوری روبهرو شوند و مذاکرات صلح انجام پذیرد.
موضوع دعوت از رئیسجمهوری در جلسه مشورتی سران قوا مطرح و با این سفر مخالفت شد. به اعتقاد جمهوری اسلامی این دعوت نشانه مثبتی برای حل مشکل نبود و پیشنهاد کنفرانس برخلاف انتظار حقوق ملی ما را تأمین نمیکرد.
تغییر استراتژی جنگی عراق
ارتش عراق پس از عملیات بیتالمقدس راهبرد خود را به دفاع ایستا تغییر داده و با تقویت فعالیت اطلاعاتی، اصلاح و عمقبخشی به خطوط پدافندی، استفاده گسترده از عملیات مهندسی، توسعه سریع سازمان رزم و قدرت هدایتی سازماندهی یگانهای قدرتمند احتیاط و توسعه سلاحهای غیرمتعارف، خود را برای دفاع آماده ساخت.
نخستین عملیات برون مرزی
پس از موافقت مشروط امام با ورود به خاک عراق عملیات رمضان طراحی و به اجرا گذاشته شد. عملیات رمضان بزرگترین عملیات در طول جنگ است و سرآغاز مرحلهای نوین در جنگ و کشاندن آن به خاک عراق و نخستین عملیات برونمرزی ایران بود. با توجه به نشاط و روحیهای که فرماندهان و رزمندگان ایرانی از پیروزی در عملیات بیتالمقدس کسب کرده بودند به پیروزی در عملیات بعدی با هدف تعقیب ارتش متجاوز امیدوار بودند.
عدم بی طرفی سازمان ملل
برای تداوم جنگ پیشروی به سمت بصره منطقیترین هدف بود. زیرا رسیدن به شهرهای بغداد و بصره دو هدف اساسی و اصولی برای پایان دادن به جنگ محسوب میشد که دسترسی به بصره سهلالوصولتر بود. در هر حال عملیات رمضان در شب چهارشنبه 23 تیرماه سال 61 پس از 50 روز از آزادی خرمشهر به اجرا درآمد.
با اعلام ورود نیروهای ایرانی به خاک عراق سازمان ملل بلافاصله واکنش نشان داد و پس از 30 ساعت از شروع عملیات رمضان شورای امنیت با صدور بیانیهای از وضعیت وخیم بین دو کشور اظهار نگرانی کرد و خواستار آتشبس شد. این در حالی بود که شورای امنیت با وجود 20 ماه از آغاز تجاوز به خاک کشورمان و ارتکاب جرایم و جنایات بسیار از سوی صدام ساکت مانده بود ولی ظرف دو روز از آغاز عملیات رمضان چنین واکنشی نشان داد. امریکا نیز با کنایه ایران را از ورود به خاک عراق بر حذر داشت.
منطقه عملیاتی رمضان در غرب جاده اهواز-خرمشهر و در شمال شرق بصره در زمینی با آرایش خاکریزهای مثلثی شکل به وسعت 900 کیلومتر مربع قرار داشت. ناحیه کوشک، جناح راست منطقه عملیات و نقطه مرزی شلمچه منطقه چپ عملیات را تشکیل میداد. این فاصله حدود 60 کیلومتر است. منطقه نهایی طرحریزی شده برای اجرای عملیات حدود 4 هزار کیلومتر مربع وسعت داشت و از کوشک تا شلمچه و از شطالعرب تا هور را در بر میگرفت.
موانع طبیعی
عراق در این منطقه کانالی را برای پرورش ماهی به طول 20 کیلومتر و به عرض یک کیلومتر و عمق 2 متر به موازات شطالعرب احداث کرده بود. این کانال که به نام کانال ماهی شهرت داشت از قسمت انتهایی نهر جاسم در سهکیلومتری غرب مرز بینالمللی آغاز میشد و تا نهر کتیبان در داخل خاک عراق ادامه مییافت این کانال با کمک چند پمپ از نهر کتیبان تغذیه میشد و آب آن از طریق شهرک دوعیجی دوباره به شطالعرب میریخت.
کانال ماهی به عنوان یک مانع طبیعی برای جلوگیری از عبور رزمندگان اسلام نقش مهمی ایفا میکرد.همچنین در جبهه عملیاتی رمضان ارتش عراق از خطوط پدافندی مثلثی شکل برای استقرار واحدهای زرهی خود استفاده میکرد. تانکهای عراقی با کمک این خاکریزها از آسیبپذیری مصون بودند و در موقعیت خوب دفاعی در برابر هرگونه تهاجم بویژه در برابر واحدهای پیاده قرار میگرفتند.
عملیات رمضان در چهار محور و در پنج مرحله به اجرا درآمد. رسیدن رزمندگان اسلام به کانال ماهی و عبور از نهر کتیبان و تصرف منطقه نشوه و تئومه مقابل بصره و تصرف حدود 2هزار کیلومتر مربع از سرزمین دشمن در طرح عملیاتی برنامهریزی شده بود. یگانهای قرارگاه فتح در شب اول عملیات با 15 کیلومتر پیشروی در عمق و در عرض 12کیلومتر از محور زید، خط اول قوای دشمن را شکستند و به کانال ماهی رسیدند. این محور طولانیترین مسیر پیشروی رزمندگان اسلام در عملیاتهای داخل خاک دشمن بود.
نیروهای تیپ 8 نجف و تیپ 14 امام حسین(ع) و تیپ یک زرهی از لشکر 92 خود را به نهر کتیبان رساندند. اما نیروهای قرارگاه نصر به موانع سخت شلمچه برخورد کردند و ضمن دادن تلفات سنگین نتوانستند پیشروی کنند با پیشروی نکردن یگانهای قرارگاه نصر قرار شد تا نیروهای این قرارگاه از محور منطقه زید عبور کنند و جناح راست قرارگاه فتح را تأمین کنند تا نیروهای این قرارگاه خواستند خود را به منطقه مورد نظر برسانند، یگانهای احتیاط ارتش عراق هجوم خود را به مواضع رزمندگان ایران آغاز کردند و نیروهای تیپ 8 نجف و تیپ زرهی لشکر 92 خوزستان متلاشی شدند.
عملیات رمضان در مجموع در پنج مرحله به غیر از مرحله اول که در خط پدافندی دشمن شکاف ایجاد کرد و دشمن با اجرای پاتک، آسیب و خسارات زیادی به یگانهای تکاور وارد آورد در مراحل بعدی نفوذ در عمق مواضع دشمن برای رزمندگان اسلام امکانپذیر نشد و عملیات رمضان بدون این که به اهداف خود دست یابد متوقف شد.
